Tegese tembang macapat yaiku
sawijining tembang kang anggone maca,
nyekarake utawa nglagokake kapedhot papat-papat. Tembang macapat thukul nalikaning zaman Majapahit lan kawiwitan antuk pangaribawa saka Walisanga, tuladhane ing naskah saka Bali utawa Jawa Timur kang asesirah Kidung Ranggalawé kang
tinulis ing tahun 1334 Masehi.
Karya sastra
kang ditulis nganggo tembang macapat tuladhane Serat Wedhatama / Pakubuwana IV,
Serat Wulangreh / Mangkunegara IV, Serat Kalatidha / R.N. Ranggawarsita, lsp.
Paugeran tembang macapat:
- Guru Gatra : cacahing larik saben sapada.
- Guru Wilangan : cacahing wanda saben sagatra.
- Guru Lagu : tibaning swara saben pungkasane gatra.
- Pupuh : cacahing tembang macapat saben salagu, saking wiwitan dumugi pungkasan.
- Laras : rasa thingthingane swara cendhak nganti swara dhuwur, ana loro yaiku laras slendro ( 1 2 3 4 5 6 ) lan laras pelog ( 1 2 3 4 5 6 7 ).
- Pathet : cendhak dhuwure swara kanggo nglagokake tembang.
- Cengkok : luk-luking swara nalika nembang.
No
|
Sekar
|
Cakra Manggilingan
|
Paugeran
|
Sasmita
|
Watak
|
Gunane
|
1
|
Maskumambang
|
Bayi kang durung ketara lanang
utawa wadon, isih kambang-kambang ing kandhutan.
|
12-i, 6-a, 8-i, 8-a
|
Kambang-kambang, kintir
|
Nelangsa, ngeres-eresi, sedhih
|
Mratelakake rasa susah,
panalangsa, sedhih
|
2
|
Mijil
|
Bayi kang nembe lair.
|
10-i, 6-o, 10-e, 10-i, 8-i, 6-u
|
Wijil, mijil, metu, miyos
|
Asih, prihatin, pangajab
|
Mulang wong kang nembe prihatin, mulang kebak rasa asih
|
3
|
Sinom
|
Lare kang dadi remaja, kalodhangan sing
paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa ngangsu kawruh.
|
8-a, 8-i, 8-a, 8-i, 7-i, 8-u, 7-a, 8-i, 12-a
|
Si enom, mudha
|
Ethes, kenes, prasaja
|
menehi pitutur, kanggo mbabar rasa
susah.
|
4
|
Kinanthi
|
Ateges
dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya
|
8-u, 8-i, 8-a, 8-i, 8-a, 8-i
|
Kanthi, kinanthi, kekanthen
|
Seneng, asih, kasmaran
|
Mituturi, pratelan tresna, gandrung, mulang
|
5
|
Asmaradana
|
Lare mudha kang nandhang
asmara.
|
8-i, 8-a, 8-e/o, 8-a, 7-a, 8-u, 8-a
|
Asmara
|
Tresna, sedhih, sengsem
|
Mratelakake rasa tresna, kasmaran
|
6
|
Gambuh
|
Asmara kang nyawiji lan
mbangun keluwarga.
|
7-u, 10-u, 12-i, 8-u, 8-o
|
Jumbuh, gambuh,
|
Sumanak, sumadulur, grapyak
|
Mulang, mituturi
|
7
|
Dhandhanggula
|
Asmara kang endah, manis, lan
nyengsemake, kabeh gegayuhan kasembadan.
|
10-i, 10-a, 8-e, 7-u, 9-i, 7-a, 6-u, 8-a, 12-i, 7-a
|
Sarkara, langking, manis
|
Luwes, gembira, endah
|
Mbuka sekar/serat, apa wae cocok
|
8
|
Durma
|
Ati condhong dhateng akhirat. kacukupan
uripé, banjur tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané
|
12-a, 7-i, 6-a, 7-a, 8-i, 5-a, 7-i
|
Mundur
|
Keras, nepsu, semangat, muring
|
Wong nesu, perang
|
9
|
Pangkur
|
Umur wis tuwa lan ngungkurake
kadonyan. nyingkiri
hawa nepsu angkara murka
|
8-a, 11-i, 8-u, 7-a, 12-u, 8-a, 8-i
|
Mungkur
|
Pitutur rada srengen, gandrung
|
|
10.
|
Megatruh
|
Wong seda iku pegat (pedhot)
ruhe, wanciné
katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa.
|
12-u, 8-i, 8-u, 8-i, 8-o
|
Pegat, uwal
|
Prihatin, getun, keduwung, sedhih, kuciwa
|
Mbabarake rasa sedhih, prihatin, nelangsa, kuciwa.
|
11
|
Pocung
|
layon dibuntel dadi pocong.
|
12-u, 6-a, 8-i, 12-a
|
Kluwak, pocung
|
Sembrana parikena
|
Cangkriman, lelucon, guyon
|
TITI LARAS TEMBANG MACAPAT
|
2 3 5
5 5 5
5 5 6
7 5 3 2
Na- dyan si- lih ba- pa bi- yung ka- ki ni- ni
5
6 7 7
6 5 6
Sa- du- lur myang sa- nak
3
2 2 2
3 5 6 2 3 27.
Ka- la- mun wu- ruk tan be- cik
5) 6) 7)
5) 6) 7) 6 7.2
No- ra pan- tes yen den nu- ta
Maskumambang Pl. 5
5 6
1_ 1_ 1_ 1_ 1_ 1_2_3_ 1_1_6 5
A dhuh de- wa dhuh ba- tha- ra ka- di pun- di
1_2_3_3_3_3_2_1_2_
Ba- bo tu- lu- nga- na
5 5
5 5 6 1_2_5653 21
Pang- gih- e- na a- ri ma- mi
1
2
3 1 2
3 3 2 3 5
Bi- ma- nyu ke- rem ing tir- ta
Maskumambang bapa biyung
Maratani mring anak putu ing wuri
Den padha prayitna
Ajana kang kumawani
Mring biyung tanapi bapa
3 3
5 6 6
6 6 6
5 67
Po- ma ka- ki pa- dha di- pun e- ling
5 3
5 7 5 6
Ing pi- tu- tur i- ngong
5 6 7 56 3 2 2 2
23 27.
Si- ra u- ga sa- tri- ya a- ra- ne
6) 7) 2
3 2 7)
7)7) 7) 7)
Ku- du an- teng jat- mi- ka ing bu- di
2 3
3 3 3 3
Ru- ruh sar- ta wa- sis
6) 7)
2 2 32 7.6.
Sa- mu- ba- rang- i- pun
Mijil Pl. Br.
6 6
1_ 2_2_ 2_ 2_ 2_ 1_2_1_
Cep me- ne- nga a- nak- ku cah ma- nis
1_
6 1_ 1_2_1_2_
A – ja ga- we ka- gol
2_3_2_
1_ 6 5
5 5 65
3
Ka- e ka- ton rem- bu- la- ne ge- dhe
2 3
5 6 3
6 5 3
2 3
Gi- lar gi- lar cah- ya- ne ne- la- hi
1_
2_ 3_ 2_ 1_6
A – yo Sun do- la- ni
3 5 5
5 56 532
Sa- bi- sa bi- sa- mu
Mijil Pl. Br.
Lan
dimantep mring panggawe becik,
lawan wekas ingong,
aja kurang iya panrimane,
yen wis tinitah marang Hyang Widhi,
ing badan punika,
wus pepancenipun
lawan wekas ingong,
aja kurang iya panrimane,
yen wis tinitah marang Hyang Widhi,
ing badan punika,
wus pepancenipun
5 6
1_ 1_1_ 1_1_ 1_
A – me- na- ngi ja- man e- dan
1_
2_ 2_2_ 1_ 7 1_2_1_
E – wuh a- ya ing pam- bu- di
1_
2_2_ 2_1_6 6 5 4
Me- lu e- dan o- ra ta- han
4 4
4 5 4 2 1 2
Yen tan me- lu a- ngla- ko- ni
4 5 5
5 5 4 5
6
Bo- ya ka- du- man me- lik
5 4
4 4 5
6 4 5
Ka- li- ren we- ka- sa- ni- pun
1 2
4 4 4 4
4
Di- la- lah ker- sa Allah
4 4
4 5 4
2 1 2
Beg- ja beg- ja- ne kang la- li
2 4
5 6 5
5 5 5
6 5 4 2 4
5
Lu- wih beg- ja kang e- ling la- wan was- pa- da
Sinom Pl. 6
Nuladha laku utama
Tumrape wong Tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senapati
Kepati amarsudi
Sudane hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amemangun karyenak tyasing sasama
4
|
Saranane wong
yun luhung
Betah tapa
kurang guling
Elinga solah
jatmiko
Yen wicara kudu
manis
Murih
sengseming sasama
Samaning
manungsa sami
Asmarandana Sl. 9
1 2
3 5 5
5 5 5
A - ja tu- ru so- re ka- ki
5 1_2_2_3_ 1_ 1_ 5
6 5
A - na de- wa ngang- lang ja- gad
3 2
1 5 3 2
3 1
2
Nyang- king bo- kor ken- ca- na- ne
5 5 5 6 1 2 3 3
2 3 5
I – si- ne do- nga te- tu-
lak
2 2
2 2 2 2
3 2 1
San- dhang ka- la- wan pa- ngan
5)
1 2 2
2 2 3 5 3 2
Ya- i- ku ba- ge- ya- ni- pun
1 1
1 1 2
3 3 2 1
Wong me- lek sa- bar na- ri- ma
Asmarandana Sl. Sanga
Anjasmara ari mami
Mas mirah kulaka warta
Dasihmu tan wurung layon
Aneng kutha Prabalingga
Prang tandhing Urubisma
Kariya mukti wong ayu
Pun kakang pamit palastra
Asmarandana Sl. Sanga
Ceritane wayang Jawi
Ing praja Ngalengka diraja
Rahwana raja arane
Gawe geger nyolong Sinta
Anoman cancut tumandang
Ngalengka wis dadi awu
Kabong gedhe jroning praja
6
|
6
6 6 6
. 5 3
5 6 . 0
A-
ja ngan-ti ke- ban- jur,
. . .
.
6
5 3 2 .
1 2
3 1 . 6 5
5 6 . 0
Ba- rang
po- lah ing- kang no-
ra ju- jur,
2
1 6 2 .
2 2 2
2 3 1 6 5 . 0
Yen
ke- ban- jur sa- yek- ti ko- jur
tan be- cik,
2
2 2 2
. 3 1
2 3 . 0,
Be-
cik ngu- pa-
ya- a i-
ku,
3
5 3 2
. 1 6
1 2 . 0
Pi-
tu- tur ing-
kang sa- yek- tos.
Gambuh Pl. 6
5 6
1_ 1_ 1_ 6 1_2_
Se- kar gam- buh ping ca- tur
2_ 1_6
5 5 6
1_ 1_ 6 1_2_
Kang ci- na- tur po- lah kang ke- lan- tur
5 4
2 4 5 5 5
5 5 6
4 3 1
Tan- pa tu- tur ka- tu- la- tu- la ka- ta- li
4 5
5 5 6
4 5 5
Ka- da- lu- war- sa ka- tu- tuh
6 1_
2_ 1_ 6 5 6 4 5
Ka- pa- tuh pan da- di a- won
Gambuh Pl. 6
Tutur becik puniku
Sayektine apantes tiniru
Nadyan metu saking wong sudra papeki
Lamun becik nggone muruk
Iku pantes sira anggo
Gambuh Pl. 6
Ana pocapanipun
Adiguna adigang adigung
Pan adigang kidang adigung pan esthi
Adiguna ula iku
Telu pisan mati sampyoh
Gambuh Pl. 6
Wus tiba mangsa labuh
Wus wayahe padha nandur jagung
Kanggo jagan sakdurunge panen pari
Sakliyane uga nandur
Kacang bayem lombok terong
7
|
.
.
. . .
2 5 6
6 . 6
1 2 2
2 2 . 0
Sas- mi- ta- ne
nga- u- rip
pu- ni- ki,
. . .
2 2 1
6 . 5
6 6 6
6 6 . 0
Ma- pan e-
wuh yen o-
ra we- ruh-
a,
. .
.
6 1 1
1 . 6 6
5 5 . 0
Tan ju- me-
neng ing u-
rip- e
.
5 6 6
6 . 6
6 1 6
. 0,
a- keh kang
nga- ku- a-
ku,
5 5 2
2 . 5
6 1 6
2 . 1 6 . 0
Pa- ngra- sa- ne
sam- pun u-
da- ni,
2 2 2
2 . 2
2 2 . 0
Tur du- rung
wruh ing ra- sa,
1 6 1
2 . 1
6 5 . 0
Ra- sa kang
sa- tu- hu,
1 2 2
2 . 2 2
2 2 . 0
Ra- sa- ra-
sa- ne pu-
ni- ka,
5 3 2 1 6
. 6 6 6
6 6 1
2 2 . 0
u- pa- ya- nen da- ra- pon sam- pur-
na u- gi,
5 6 1 .
6 2 6
1 . 0
Ing ka- hu-
rip- an ni-
ra.
Dhandhanggula Sl. 9
3 6
1_ 1_1_ 2_ 3_ 3_3_3_
La- mun si- ra ang- ge- gu- ru ka- ki
3_ 3_1_2_1_
1_ 1_ 1_ 1_ 1_
A – mi- li- ha ma- nung- sa kang nya- ta
6 1_ 1_ 1_ 1_ 1_2 1_6
Ing- kang be- cik mar- ta- ba- te
1_
2_ 3_ 2_ 1_ 2_1_6 1_1_
Sar- ta kang wruh ing hu- kum
6 6
3 3 6
1 2 1 3 2 1
Kang ngi- ba- dah lan kang wi- ra- ngi
1 2
2 2 2
2 2
So- kur o- leh wong ta- pa
1 6)
2 3 1 2
1 6.
Ing- kang wus a- mung- kul
6) 1
2 3 3
3 3 3 3
Tan mi- kir pa- we- weh- ing li- yan
6 5
3 2 1 1 1 1
1 1 2 3 3
I - ku pan- tes si- ra gu- ru- na- na ka- ki
6) 1
2 1 3
2 1 2
Sar- ta- ne ka- wruh- ha- na
Dhandhanggula Sl. 9
Angel temen ing jaman puniki,
ingkang pantes kena ginuronan,
akeh wong jaya ngelmune,
lan arang ingkang manut,
yen wong ngelmu ingkang netepi,
ing panggawening sarak,
den arani luput,
nanging ta asenengan,
nora kena den wor kakarepaneki,
pancene parijangga.
ingkang pantes kena ginuronan,
akeh wong jaya ngelmune,
lan arang ingkang manut,
yen wong ngelmu ingkang netepi,
ing panggawening sarak,
den arani luput,
nanging ta asenengan,
nora kena den wor kakarepaneki,
pancene parijangga.
Durma Pl. Br.
8
|
Durma Pl. Br.
Bener luput ala becik lawan begja
Cilaka mapan saking
Ing badan priyangga
Dudu saking wong liya
Mulane den ngati-ati
Sakeh dirgama
Singgahana den eling
Durma Pl. Br.
Ingkang eling iku padha angilangna
Marang sanak kanca kang lali
Den nedya raharja
Mangkono tindakira
Yen tan nggugu liya uwis
Teka menenga
Mung aja sok ngrasani
Marang sanak kanca kang lali
Den nedya raharja
Mangkono tindakira
Yen tan nggugu liya uwis
Teka menenga
Mung aja sok ngrasani
Pangkur Pl. 6
9
|
Pangkur Pl. 6
3 5 5
5 5 5
3 3
Se- kar pang- kur kang wi- nar- na
3 5
5 6 1
1 1 1
2 3 2 1
Le- la- bu- han kang kang- go wong nga- u- rip
5 6
1_1_ 1_ 1_2_2_
A – la lan be- cik pu- ni- ku
1_ 6
5 5 5
5 4 5
Pra- yo- ga ka- wruh- ha- na
5 5
5 6 6) 1
1 1 1
2 3 3
A – dat wa- ton pu- ni- ka di- pun- ka- du- lu
6) 1
1 1 1
1 1 1
Mi- wah ing- kang ta- ta kra- ma
1 2
3 1 2
3 3 2 1
Den ka- es- thi si- yang ra- tri
Pangkur Pl.6
Mingkar-mingkur ing
angkara
Akarana karenan
mardi siwi
Sinawung resmining
kidung
Sinuba sinukarta
Mring kretarta
pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap ing Tanah
Jawa
Agama ageming aji
Pangkur Pl. 6
Si pengung
nora nglegewa,
Sangsayarda
denira cacariwis,
Ngandhar-andhar
angendukur,
Kandhane nora
kaprah,
Saya elok
alangka longkangipun,
Si wasis
waskitha ngalah,
Ngalingi
marang si pingging.
Megatruh Pl. Br.
10
|
Megatruh Pl. Br.
Aywa
pegat anggayuh wuwuhing kawruh
Ngudi undhaking pangerti
Kanthi madhep mantep tekun
Teken tekat teka-teki
Ing tembe bakal kelakon
Ngudi undhaking pangerti
Kanthi madhep mantep tekun
Teken tekat teka-teki
Ing tembe bakal kelakon
Megatruh Pl. Br.
Dhuh dhuh Dewa Bathara ingkang linuhung
Mugi paringa aksami
Mring dasih kang wlas ayun
Kasangsaya gung prihatin
Sru nalangsa jroning batos
11
|
Pocung Sl. Manyura
6 6
5 3 1_1_1_ 2_ 6
6 5 3
Ngel- mu i- ku ka- la- ko- ne kan- thi la- ku
1_
2_ 6 3 2 1
Le- ka- se la- wan kas
1 2
1 3 2
1 2 1 6
Te- ge- se kas nyan- to- sa- ni
3 3
5 3 2
2 1 6
3 5 6 3 2
Se- tya bu- dya pa- nge- ke- se dur ang- ka- ra
Pocung Sl. Manyura
Lila lamun kelangan
nora gegetun
Trima yen ketaman
Sakserik sameng
dumadi
Tri legawa nalangsa
srah ing Bathara
Pocung Sl. Manyura
Bapak pucung amung sirah lawan
gembung
Padha dikunjara
Mati sajroning ngaurip
Mijil baka Si pucung dadi dahana
Parafrase Tembang Macapat
Parafrase tegese ngowahi tembang/geguritan sing
maune awujud pupuh/pada/bait dadi gancaran/ prosa.
Tuladha:
Asmaradana
Gegarane
wong akrami
Dudu
bandha dudu rupa
Among
ati pawitane
Luput
pisan kena pisan
Yen
gamang luwih gampang
Yen
angel, angel kalangkung
Tan kena
tinumbas arta.
Parafrase
tembang asmaradana:
Menawa pawitane wong arep mbangun bale pomah kuwi dudu bandha dudu
rupa. Tegese dudu golek wong ayu, dudu wong
sugih, dudu kawibawan, lan sapanunggale, nanging among ati pawitane. Atine sapa?
Atine wong loro – sing lanang lang sing wadon. Sebab jodho iku angel-angel
gampang. Yen kena ya kena pisan, yen luput ya luput pisan. Ora bisa bola-bali.
Yen angel ya angel banget. Ora kena dituku nganggo dhuwit.
Nulis Tembang Macapat
Trap-trapan nulis tembang macapat:
1. Nemtokake tema
2. Nemtokake jinis tembang macapat kang
arep digawe
3. Nemtokake watake tembang macapat kasebut
4. Milih tembung-tembung kang endah lan
becik
5. Nulis cakepan tembang macapat kanthi
njumbuhake karo guru gatra, guru lagu, lan guru wilangane
Tuladha:
1.Tema: cangkriman
Pocung
Bapak pucung dawa ireng mlayu-mlayu
Saba mrana-mrana
Saben jalma den untali
Sak mangkono si pucung ku migunani
2.Tema: pitedah/nasehat
Mijil
Lamun
sira pengin urip aji
Aja
pamer wong
Aja
tansah ngunggulan dirine
Marang
liya kang gelem ngurmati
Kabeh
den rukuni
Ati kudu
tulus